مقدمه
خانه سالمندان (آسایشگاه یا سرای سالمندان) مرکزی است که برای نگهداری و مراقبت از سالمندان طراحی شده است. در این مراکز، افراد سالخوردهای که به دلیل کهولت سن، بیماریهای جسمی یا مشکلات شناختی توان مراقبت کامل از خود را ندارند، تحت مراقبت شبانهروزی کادر متخصص قرار میگیرند. سالمندی دورهای حساس از زندگی است که غالباً با کاهش تدریجی تواناییهای جسمی و ذهنی همراه است و نیاز به حمایت بیشتری احساس میشود.
در گذشته نقش اصلی مراقبت از سالخوردگان بر عهده خانوادهها بود؛ اما با تغییر سبک زندگی مدرن، کوچکتر شدن خانوادهها و افزایش اشتغال فرزندان، خانههای سالمندان بهعنوان راهکاری مکمل برای ارائه خدمات تخصصی به این عزیزان پدید آمدهاند. در این مقاله به تاریخچه خانه سالمندان، وضعیت کنونی، چالشها و روندهای آینده آن در ایران و جهان میپردازیم. همچنین با معرفی الگوی نوینی مانند هتل نسل نقرهای به چشمانداز آینده این حوزه خواهیم پرداخت.
تاریخچه خانه سالمندان
در جهان
مفهوم نگهداری سازمانیافته از سالمندان ریشه در نهادهای خیریه و مذهبی سدههای گذشته دارد. در بسیاری از جوامع سنتی، سالمندان در چارچوب خانواده و ساختارهای قبیلهای حمایت میشدند. اما با انقلاب صنعتی و شهرنشینی، نیاز به مراکز ویژه برای حمایت از سالخوردگانِ تنها یا ناتوان احساس شد. نخستین نمونههای خانه سالمندان در جهان در قالب آسایشگاههای خیریه و خانههای فقرا در قرن ۱۹ شکل گرفت.
به تدریج در اوایل قرن ۲۰، کشورهای غربی تأسیس خانههای سالمندان دولتی و خصوصی را در دستور کار قرار دادند. به عنوان مثال، در ایالات متحده و اروپا پس از جنگهای جهانی، مراکز نگهداری سالمندان برای کهنهسربازان و افراد بیبضاعت توسعه یافت. از اواسط قرن ۲۰ به بعد، امید به زندگی و جمعیت سالمندان افزایش یافت. و خانههای سالمندی به بخشی تثبیتشده از نظامهای رفاه اجتماعی در بسیاری از کشورهای توسعهیافته بدل شدند.
هرچند در سالهای اخیر رویکرد جهانی به سمت مراقبت اجتماعمحور و خانگی حرکت کرده است، نقش خانههای سالمندان به عنوان مراکز ارائه مراقبتهای شبانهروزی کماکان حیاتی است.
در ایران
نگهداری از سالمندان در فرهنگ ایرانی همواره با تأکید بر احترام به بزرگترها همراه بوده و تا میانههای قرن بیستم عمدتاً در درون خانوادهها انجام میشد. با این حال، نخستین تلاشهای رسمی برای ایجاد خانه سالمندان در ایران به دهههای ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ شمسی بازمیگردد. در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، گروهی از مهاجران سالخورده روس که بدون خانواده در تهران زندگی میکردند، با حمایت یک کلیسای ارتدکس (کلیسای نیکلای مقدس)، اقدام به ایجاد نخستین آسایشگاه سالمندان ایران برای نگهداری از سالمندان بیسرپرست روسی کردند. این مرکز خیریه که در کنار آن کلیسا تأسیس شد، مأمنی برای سالمندان تنها از جمله پیروان ادیان مختلف بود و میتوان آن را اولین خانه سالمندان کشور دانست.
اولین سرای سالمندان رسمی در ایران
چند سال بعد در دهه ۱۳۳۰، در شهر رشت داروسازی نیکوکار به نام آرسن میناسیان ایدهی تأسیس سرای سالمندان را عملی کرد. میناسیان که به واسطه فعالیتهای انساندوستانهاش شناخته میشد، پس از مشاهده مشکلات یک خانواده در نگهداری مادر سالمندشان مصمم شد مرکزی برای حمایت از سالمندان بنا کند.
در همین زمان دکتر محمدرضا حکیمزاده (پزشک متخصص پیشگیری از بیماریها) نیز با همکاری فرد خیّری به نام حسین استقامت، قطعه زمینی بزرگ را به ساخت آسایشگاه سالمندان و معلولان اختصاص دادند. حاصل این کوششها افتتاح اولین سرای سالمندان رسمی ایران در سال ۱۳۴۵ در شهر رشت بود که مدیریت آن بر عهده آرسن میناسیان قرار گرفت.
موفقیت آسایشگاه رشت چنان بود که دولت وقت از دکتر حکیمزاده دعوت کرد تا نظیر آن را در تهران راهاندازی کند. او پروژه تأسیس آسایشگاه سالمندان کهریزک در حوالی تهران را آغاز نمود و آن را تا آستانه بهرهبرداری پیش برد. هرچند حکیمزاده عمرش کفاف نداد که افتتاح این مرکز را ببیند، آسایشگاه کهریزک در اوایل دهه ۱۳۵۰ شمسی فعالیت خود را آغاز کرد و به یکی از بزرگترین مراکز نگهداری سالمندان و معلولان کشور تبدیل شد.
از دهه ۱۳۴۰ به بعد، موضوع سالمندان به طور جدی وارد برنامههای توسعه ملی شد. برای مثال در برنامه چهارم عمران (دهه ۱۳۴۰) اعتباراتی برای ایجاد آسایشگاههای سالمندان پیشبینی گردید. پس از انقلاب ۱۳۵۷ نیز سازمان بهزیستی کشور متولی اصلی نظارت بر مراکز سالمندان شد و خانههای سالمندان خیریه یا دولتی در شهرهای مختلف گسترش یافت. به طور خلاصه، تاریخچه خانه سالمندان در ایران با همت افراد خیّر و حمایت محدود دولت آغاز شد و طی نیم قرن گذشته به تدریج به یک ساختار سازمانیافتهتر با نظارت دولت و مشارکت نهادهای مدنی تبدیل گردیده است.
خانه سالمندان در دنیای امروز
وضعیت جهانی
جمعیت سالمندان در جهان به سرعت در حال رشد است و نظامهای بهداشتی-اجتماعی را با تقاضای فزاینده برای خدمات مراقبتی روبهرو کرده است. بر پایه گزارش سازمان ملل، در سال ۲۰۲۰ حدود 727 میلیون نفر از جمعیت جهان ۶۵ ساله و بالاتر بودهاند که معادل ۹٫۳٪ از جمعیت جهانی است. این رقم تا سال ۲۰۵۰ دو برابر شده و به بیش از 1.5 میلیارد نفر (نزدیک به 16٪ جمعیت جهان) خواهد رسید(منبع: خبرگزاری ایرنا). افزایش چشمگیر سالمندان به این معناست که نیاز به مراقبت طولانیمدت و مراکز نگهداری تخصصی در اکثر کشورها بالا خواهد رفت.
با این حال، سیاستهای نوین سالمندی در جهان تلاش دارند تا حد امکان سالمندان در محیط خانه و جامعه خود به زندگی مستقل ادامه دهند و تنها افراد کاملاً ناتوان راهی خانههای سالمندان شوند. بسیاری از کشورهای توسعهیافته انواع مختلفی از مراکز را ایجاد کردهاند، از جوامع بازنشستگی و زندگیِ مستقل گرفته تا مراکز مراقبت روزانه و آسایشگاههای شبانهروزی.
در عین حال، تأمین نیروی انسانی لازم برای مراقبت از سالمندان به یک چالش جهانی بدل شده است. گزارش سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) نشان میدهد با وجود رشد تقاضا، عرضه نیروی کار مراقبتی در دهه اخیر راکد مانده و کمبود مراقب حرفهای رو به تشدید است. شرایط کاری سخت، حقوق پایین و فرسودگی شغلی پرستاران سالمندی جذب نیروهای جدید را دشوار کرده است و بسیاری کشورها به مهاجرت نیروی کار پرستاری یا حمایت بیشتر از مراقبان غیررسمی (خانوادهها) روی آوردهاند.
وضعیت ایران
ایران نیز به سرعت در حال ورود به دوران سالمندی جمعیت است. طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، حدود ۶٫۱٪ جمعیت کشور را افراد ۶۵ ساله و بالاتر تشکیل میدادند؛ این سهم طبق برآورد مرکز آمار در سال ۱۴۱۵ به حدود ۱۱٪ خواهد رسید(منبع: خبرگزاری ایرنا). شتاب سالمندشدن جمعیت ایران حتی از میانگین جهانی بیشتر است و کارشناسان از «سونامی سالمندی» در چند دهه آینده خبر میدهند.
این روند ناشی از افزایش امید زندگی و کاهش نرخ تولد است که ترکیب جمعیتی را به سمت درصد بالاتر سالمندان سوق میدهد. در حال حاضر خدماترسانی به سالمندان کشور عمدتاً بر عهده خانوادهها و سازمان بهزیستی است. سازمان بهزیستی بر فعالیت خانههای سالمندان نظارت میکند و یارانههایی برای نگهداری سالمندان نیازمند پرداخت مینماید.
طبق آمار دبیرخانه شورای ملی سالمندان حدود یک میلیون نفر سالمند در ایران به نحوی از خدمات بهزیستی بهرهمند میشوند و در حدود ۱۶ هزار سالمند به صورت مقیم در مراکز شبانهروزی نگهداری میشوند. بسیاری از این سالمندان مقیم، افرادی هستند که فاقد سرپرست مؤثر یا خانوادهای توانمند برای مراقبتاند و حتی برخی مجهولالهویه (فاقد پشتوانه خانوادگی شناختهشده) هستند.
در کنار مراکز شبانهروزی، طی سالهای اخیر مراکز روزانه سالمندی و طرحهایی نظیر «خانههای کوچک سالمندان» در برخی شهرها راهاندازی شده است تا سالمندان روزها خدمات مراقبتی و توانبخشی دریافت کنند و شبها به منزل بازگردند. همچنین کلوپهای سالمندان و برنامههای شهری دوستدار سالمند در دستور کار قرار گرفتهاند تا مشارکت اجتماعی سالمندان بیشتر شده و احساس انزوا کاهش یابد. با این همه، ظرفیت فعلی خانههای سالمندان پاسخگوی موج سالمندی آینده نخواهد بود و نیاز به سرمایهگذاری و برنامهریزی بیشتری احساس میشود.
چالشهای خانههای سالمندان
نگرش فرهنگی
پدیده خانه سالمندان با وجود مزایایی که در تامین رفاه سالمندان دارد، با چالشها و انتقاداتی نیز همراه است. در ایران که پیوندهای خانوادگی عمیقی دارد، سپردن والدین سالمند به آسایشگاه از نظر فرهنگی چندان پسندیده شمرده نمیشود و اغلب آخرین گزینه تلقی میگردد. بسیاری از سالمندان نیز به دلیل وابستگی عاطفی به خانه و خاطراتشان، تمایلی به زندگی در محیط جدید ندارند. این مسائل باعث شده است که حتی سالمندانی که نیاز مبرم به مراقبت حرفهای دارند، بعضاً به اصرار خود یا خانواده در خانه بمانند و از خدمات کافی محروم شوند.
مشکلات اقتصادی
از سوی دیگر، تغییرات اجتماعی-اقتصادی نگهداری سنتی از سالمند را دشوار کرده است. خانوادههای امروزی کوچکتر شده و سکونت در آپارتمانهای کوچک رایج شده است، به طوری که فراهم کردن فضای مناسب برای زندگی سالمند ناتوان در منزل سختتر شده است. همچنین اشتغال فرزندان و مهاجرت نسل جوان به شهرهای دیگر یا خارج از کشور باعث میشود والدین سالمند در خانه تنها بمانند. طبق آمار حدود ۵۷٪ سالمندان ایران تنها یا صرفاً با همسر خود زندگی میکنند که نشاندهنده کاهش همزیستی بین نسلها است. چنین روندی تقاضا برای مراکز نگهداری سالمندان یا دستکم پرستار سالمند در منزل را افزایش خواهد داد.
کمبود نیروی متخصص
از نظر زیرساختی نیز ایران با کمبود ظرفیتهای استاندارد برای نگهداری سالمندان مواجه است. تعداد و پراکندگی خانههای سالمندان موجود متناسب با جمعیت سالمند در حال رشد نیست. علاوه بر آن، هزینههای نگهداری سالمند بالاست و تامین مالی این مراکز چالشی جدی است. برای نمونه، در آسایشگاه خیریه کهریزک تهران (از بزرگترین مراکز سالمندان کشور) هزینه سرانه نگهداری هر سالمند یا معلول در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۵ میلیون تومان برآورد شده است، در حالی که یارانه دولتی پرداختی به ازای هر مددجو تنها حدود ۶ میلیون تومان در سال است. این شکاف مالی عمدتاً با کمکهای مردمی و خیریه پُر میشود(منبع: دبیرخانه شورای ملی سالمندان)، اما پایداری ارائه خدمات را دشوار میکند. بسیاری از مراکز کوچکتر نیز از کمبود بودجه، امکانات و تجهیزات پزشکی مناسب رنج میبرند.
کیفیت خدمات و نیروی انسانی نیز از دیگر دغدغهها است. مراقبت از سالمند نیازمند پرستاران، بهیاران و مددکاران اجتماعی آموزشدیده و دلسوز است. در حال حاضر نسبت پرستار به سالمند در اغلب مراکز پایینتر از استانداردهای جهانی است و آموزش تخصصی در زمینه سالمندی (طب سالمندان، پرستاری سالمندی و…) به اندازه کافی فراگیر نشده است. کارکنان خانههای سالمندان به دلیل سختی کار و حقوق نسبتاً کم، دچار فرسودگی شغلی میشوند و نگهداشت نیروهای باکیفیت مشکل است. این امر میتواند بر کیفیت مراقبت و ایمنی سالمندان تأثیر منفی بگذارد.
سلامت روانی سالمندان
چالش مهم دیگر، سلامت روحی و اجتماعی سالمندان در مراکز است. اگر محیط آسایشگاه یکنواخت، منزویکننده یا غمافزا باشد، سالمند دچار افسردگی و احساس طردشدگی میشود. تحقیقات نشان داده «تنهایی عاطفی» از شایعترین مشکلات سالمندان در سراسر جهان است. بنابراین خانههای سالمندان باید به برنامههای غنیسازی زندگی روزمره مانند سرگرمیها، ورزش سبک، گفتوگوهای گروهی، مشارکت خانوادهها در ملاقات مستمر و تعامل بیننسلی توجه ویژه داشته باشند تا کیفیت زندگی ساکنان بهبود یابد.
روندهای آینده و چشمانداز پیشرو
با رشد جمعیت سالمند، آینده مراقبت از سالمندان نیازمند تغییرات و نوآوریهای اساسی است. تجربه کشورهای پیشرفته نشان میدهد که حرکت به سوی مراقبت اجتماعمحور و خانگی به جای صرفاً ساخت آسایشگاههای بزرگ، هم از نظر رضایت سالمندان و هم از نظر اقتصادی مقرونبهصرفهتر است.
سازمان جهانی بهداشت در راهبرد جهانی سالمندی سالم (۲۰۱۶) بر ادغام خدمات سلامت و مراقبت بلندمدت تأکید دارد تا سالمندان در طیفی پیوسته از مراقبت – از منزل تا بیمارستان – خدمات مورد نیازشان را دریافت کنند. به این ترتیب بسیاری از کشورها تلاش میکنند خدماتی مانند پرستار در منزل، ویزیت خانگی پزشک، مراکز روزانه توانبخشی، و «خانههای گروهی کوچک» را گسترش دهند تا سالمندان فقط در صورت ضرورت به مراکز شبانهروزی منتقل شوند.
طراحی محیط مناسب
یکی از روندهای مهم، ایجاد محلهها و شهرهای دوستدار سالمند است که محیط زندگی عمومی را برای حضور فعال سالمندان مناسبسازی میکند؛ از معابر و حملونقل گرفته تا فضاهای فراغتی. همچنین بهرهگیری از فناوری در خدمت سالمندی رو به افزایش است؛ مانند استفاده از دستگاههای کمکحرکتی پیشرفته، حسگرهای هوشمند برای پایش سلامت در منزل، اپلیکیشنهای یادآوری دارو و رباتهای یارگر سالمند. این فناوریها میتوانند به سالمندان نسبتاً مستقل کمک کنند تا مدت بیشتری را با ایمنی و آسایش در منزل خود بگذرانند و وابستگی کمتری به خانه سالمندان داشته باشند.
در خود مراکز سالمندی نیز رویکردهای جدیدی در حال شکلگیری است. طراحی فیزیکی این مراکز به سمت الگوی خانگیتر و جامعهمحورتر تغییر یافته است؛ به جای ساختمانهای بزرگ بیمارستانگونه، واحدهای سکونتی کوچکتر و شبیه به خانه با فضاهای مشترک دوستانه ترجیح داده میشوند.
مدلهایی مثل «دهکدههای سالمندی» یا «کمپهای بازنشستگان» در برخی کشورها آزموده شده که در آن مجموعهای از خانههای کوچک در کنار امکانات درمانی، تفریحی و ورزشی برای سالمندان ساخته میشود تا ضمن دریافت خدمات، احساس زندگی در یک محله واقعی را داشته باشند. به طور کلی، حفظ کرامت و استقلال سالمند محور اصلی در روندهای آینده است؛ چه در خانه سالمندان سنتی باشد و چه در مدلهای جایگزین.
سیاستگذاری برای سالمندان
از منظر سیاستگذاری، اسناد بینالمللی مانند اعلامیه حقوق سالمندان سازمان ملل (۱۹۹۱) و طرح عمل مادرید (۲۰۰۲) دولتها را به حمایت همهجانبه از سالمندان مکلف کردهاند. در ایران نیز سند ملی سالمندان در سال ۱۳۹۹ تصویب شده که هدف آن تضمین حقوق مادی و معنوی سالمندان و ایجاد شرایط زندگی شرافتمندانه برای آنان است. در این سند بر فراهم کردن دسترسی سالمندان به خدمات بهداشتی، رفاهی و اجتماعی مناسب تأکید شده و مشارکت خانواده و جامعه مدنی در مراقبت از سالمندان ضروری شمرده شده است. اجرای کامل این سیاستها و تطبیق نظام رفاهی با موج سالمندی، تعیینکننده کیفیت زندگی سالمندان ایرانی در آینده خواهد بود.
هتل نسل نقرهای؛ الگوی آیندهنگر
یکی از نمونههای نوآورانه در عرصه مراقبت سالمندی در ایران، هتل نسل نقرهای است که بهعنوان الگوی جدید مراکز اقامتی و خدماتی سالمندان مطرح شده است. هتل نسل نقرهای تلاشی است برای ترکیب مزایای زندگی مستقل در خانه با خدمات جامع مراکز سالمندی در یک محیط واحد. این پروژه که ویژه گروههای سنی بالای ۶۰ سال طراحی شده، تمامی خدمات اقامتی، رفاهی، درمانی و توانبخشی مورد نیاز سالمندان و حتی خانوادههایشان را در یک مجتمع فراهم میکند.
ایده اصلی هتل نسل نقرهای ایجاد محیطی دوستدار سالمند است؛ به این معنا که فضاهای اقامتی، تفریحی و درمانی آن از ابتدا بر اساس استانداردها و نیازهای سالمندان طراحی و مناسبسازی شدهاند. در این محیط، سالمندان در سه گروه مستقل، نیمهمستقل و وابسته میتوانند زندگی کنند و خدمات متناسب با سطح توانایی خود را دریافت نمایند.
ماموریت هتل نسل نقرهای
ماموریت هتل نسل نقرهای حفظ سلامتی جسمی و روانی سالمندان در کنار ارتقای شأن و منزلت آنها است. برخلاف تصور سنتی از خانه سالمندان که با انفعال و جدایی از جامعه همراه بود، این مجموعه بر فعال نگاه داشتن سالمند و ایجاد حس بودن در خانه خود تأکید دارد. امکانات متنوعی از قبیل خدمات پزشکی و پرستاری شبانهروزی، فیزیوتراپی و کاردرمانی، برنامههای تفریحی و آموزشی، فضاهای ورزشی و معنوی، و حتی خدمات گردشگری برای سالمندان پیشبینی شده است.
علاوه بر این، ویژگی خاص طرح پویا ارائه خدمات در منزل نیز میباشد؛ بدین صورت که تیمهای مراقبتی آموزشدیده میتوانند به منزل سالمندان مراجعه کرده و ضمن حفظ حضور سالمند در خانه خود، خدمات لازم را به او بدهند. به این ترتیب، هتل سالمندی پویا فقط یک آسایشگاه نیست، بلکه یک شبکهی جامع از خدمات سالمندی است که هم اقامت کوتاهمدت و بلندمدت را پوشش میدهد و هم از طریق اعزام مراقب به منازل، به سالمندانی که در جامعه زندگی میکنند خدمترسانی میکند.
در نهایت، خانه سالمندانِ ایدهآل آینده مکانی است که سالمند در آن احساس امنیت، احترام و مفید بودن کند. چه از طریق بهسازی خانههای سالمندان کنونی و چه با ایجاد هتل های نسل نقرهای، باید به سمت سیستمهایی برویم که در آن سالمند به جای انزوا، در مرکز توجه باشد. با برنامهریزی صحیح، آموزش نیروی انسانی ماهر و جلب مشارکت خانوادهها و خیّران، میتوان آیندهای ساخت که در آن سالمندی نه دوران افول، بلکه مرحلهای پربار از زندگی در یک هتل نسل نقرهای باشد.
