پدیده انفجار جمعیت سالمندی در ایران

موضوع سالمندی جمعیت یک پدیده جهانی است. در حال حاضر کشورهایی مانند ژاپن، آلمان و ایتالیا پیرترین کشورهای دنیا محسوب می‌شوند. ایران اگر چه سال‌ها به عنوان کشوری جوان بوده است ولی در کمتر از 30 سال آینده با پدیده انفجار جمعیت سالمندی مواجه خواهد شد. زیرا ایران مرحله اول و دوم گذار جمعیتی را پشت سر گذاشته است. گذار مرگ و میر و سپس گذار باروری دو مرحله اصلی تعیین کننده گذار جمعیت شـناختی هستند.

مقايسه هرم سني جمعيت ايران در سال هاي  ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵ و برآورد آن براي ســالهاي 1405 و 1430 بیان کننده گرايــش جمعيت ايران به سوي فرايند سالمند شدن است. در حال حاضر ایران در زمینه سرعت رشد درصد سالمندی جزو چند کشور اول جهان است. در وضعیت فعلی حدود 10 درصد جمعیت کشور سالمند هستند. پیش‌بینی می‌شود که این درصد تا سال 1430 به بیش از ۳۰ درصد برسد.

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی پدیده سالمندی در ایران

در دهه هاي آينده جامعة ايران به شدت از پدیده سالمندی متاثر خواهد بود. در كنار پیامدهای جمعيتي و اجتماعي كه اين پديده مي تواند به دنبال داشته باشد، اقتصاد نيز تحت تاثير سالمندي خواهد بود. کشور ما پیش از دستیابی به توسعه یافتگی و بدون کسب آمادگی های کافی وارد فاز سالمندی می‌شود. کشور‌هایی در دنیا که به سمت سالمندی جمعیت رفته‌اند، این روند را در یک بازه زمانی حدود ۱۳۰ تا ۱۵۰ ساله طی کرده‌اند. به این جهت، روند بسیار آرام، زیرساخت‌های لازم را برای مواجهه با جمعیت سالمند آماده کرده‌اند. همچنین به لحاظ فرهنگی آمادگی های لازم کسب شده است و در این کشورها مواجهه فرهنگی و اجتماعی درستی با پدیده سالمندی اتفاق افتاده است. اما در ایران همین روندی که کشور‌های دیگر در ۱۳۰ تا ۱۵۰ سال طی کردند در حدود ۲۵ تا ۳۰ سال در حال طی شدن است. این سرعت بالای سالمندی جمعیت در ایران باعث می‌شود تا زیرساخت‌های لازم برای سالمندان آماده نشود. همچنین فرهنگ سازی درست اتفاق نمی‌افتد و نظام مدیریت و برنامه‌ریزی و همچنیم جامعه آمادگی مواجهه با سالمندی جمعیت را نخواهند داشت.

چالش های بهداشتی و درمانی سالمندان در ایران

دریافت خدمات درمانی سالمندان ۴ برابر افراد عادی جامعه می باشد. با افزایش سن سالمندی این رقم در ۲ دهه آینده به ۱۲ برابر خواهد رسید. این در حالی است که هزینه‌های بستری هر سالمند بیش از دو برابر جمعیت عمومی و هزینه‌های درمان‌شان نیز سه برابر هزینه درمان یک کودک است.

در غربالگری وزارت بهداشت که ۲ سال گذشته انجام شده است نشان داده که در مجموع ۱۷ تا ۲۷ درصد از سالمندان کشور به درجاتی از مراقبت رسمی و غیررسمی نیاز دارند. جمعیت سالمندان فعلی حدود ۹ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر می باشد. اگر تنها ۱۰ درصد از آن‌ها، نیازمند کمک در مراقبت رسمی باشند، حدود ۹۲۰ هزار نفر از سالمندان، نیازمند حمایت مراقبتی هستند. در حالی که کل پرستاران کشور در حدود 150 هزار نفر می باشند که آموزشهای تخصصی مراقبت از سالمند هم ندیده اند و هم اکنون حدود 100 هزار نفر پرستار هم کمبود داریم.

آمار پزشکان متخصص طب سالمندی در کشور، فقط ۲۳ نفر است. ضمن اینکه در بسیاری از شهرهای بزرگ نیز اصلا متخصص طب سالمندی وجود ندارد. تا ۱۵ سال آینده حدود ۵۸ هزار پزشک در سن بازنشستگی و بالای ۶۵ سال قرار خواهند گرفت. این یعنی ایران در ۲۰ سال آینده، به دلیل خروج تقریباً نیمی از پزشکان کنونی از چرخه خدمت و افزایش نیاز به خدمات به دلیل پیری جمعیت، با بحران کمبود پزشک روبرو خواهد شد. بنابراین اگر وضعیت خدمات درمانی به شکل امروز باشد و برنامه‌ریزی برای تغییر انجام نشود، امکان خدمت رسانی به این جمعیت امکان پذیر نخواهد بود.

سالمندی تنها در ایران

بر اساس گزارش سال 1395، حدود 57 درصد از سالمندان کشور تنها یا فقط با همسر خود زندگی می کنند. طبق آخرین سرشماری، حدود ۵ فرزند از یک سالمند مراقبت می کردند. در حالی که در ۱۰ سال آینده این عدد به زیر ۲ نفر می رسد و کاهش چشمگیر پیدا می‌کند و ایران با جمعیت میلیونی سالمندان تنها مواجه خواهد بود. تجرد قطعی گروه سالمندی در سرشماری سال ۹۵ بیش از ۸۰ هزار نفر بوده، اما برآوردها نشان می‌دهد که این عدد در سال ۱۴۱۰ از یک ‌میلیون نفر بیشتر خواهد شد.

چالش های نگهداری از سالمندان در ایران

اکنون ظرفیت مراکز اقامتی شبانه‌روزی سالمندان تحت پوشش سازمان بهزیستی حدود 15 هزار نفر است. یعنی تقریباً برای هر ۷۰۰ سالمند یک تخت در سرای سالمندان وجود دارد. در حالی که در کشورهای توسعه یافته برای هر ۱۸ سالمند یک تخت وجود دارد. حدود 30 درصد از سالمندان کشور در مراکز شبانه روزی بهزیستی اقامت دارند، “رها شده” هستند. قریب به ۱۰۰ هزار نفر در نوبت (ثبت نام شده) برای پذیرش در مراکز هستند. هزینه ماهانه نگهداری از سالمندان در خانه های سالمندان فعلی، از 10 میلیون تومان برای هر تخت در اتاقهای 6 نفره تا 60 میلیون تومان در اتاقهای خصوصی می رسد.

بـا در نظـر گرفتـن نیـاز های خاص دوران سـالمندی، توجـه بـه رفتارهای ارتقا دهنده سـلامت و کیفیـت زندگـی در سـالمندان امـر مهمـی اسـت کـه بـه طـور عمـده مـورد غفلـت قـرار مـی گیـرد. نتایج مطالعات مختلف بیانگر کاهش هزینه های نظام های سلامت کشورها در صورت مراقبت از سالمندان و پاسخ به نیازهای آنان در محل زندگی شان است. لذا هدف اصلی سیاستگذاران سلامت در بسیاری از کشورها، حمایت از سالمندان برای زندگی مستقل و برخورداری از ارتباطات اجتماعی به صورت طولانی مدت است. مهم این است که محیط زندگی آن‌ها باید دسترسی سریع و آسان به خدمات پزشکی، تفریحی رفاهی و بستر فعالیت‌های اجتماعی داشته باشد.

توجه به سالمندی فعال جهت افزایش کیفیت زندگی سالمندان

بسیاری از کشور‌ها سند‌هایی را تحت عنوان سند سالمندی فعال طراحی کرده‌اند. برای افزایش کیفیت زندگی سالمندان که جمیعت‌شان به شدت در حال افزایش است، نیاز به سالمندی فعال است. بنابراین لازم است نهادهای دست اندکار، تدوین یک سند سالمندی فعال را برای افزایش کیفیت زندگی و فعال شدن سالمندان، در دستور کار خود قرار دهند.

افزایش جمعیت در سنین پایین راهکاری برای مواجهه با پدیده سالمندی

یک راه مواجهه دیگر با پدیده سالمندی جمعیت این است که جمعیت در سنین پایین افزایش یابد. بدین منظور دو راه وجود دارد یکی افزایش فرزندآوری و زاد و ولد و دوم افزایش مهاجرپذیری. افزایش زاد و ولد در اولویت است و اگر ساختار جمعیتی کشور به گونه‌ای باشد که بتوان افزایش زادو ولد را رقم زد این به نفع کشور و بهتر است. اما اگر این چنین نباشد باید در کنار راهبرد افزایش زادو ولد و حمایت از فرزند‌آوری، راهبرد مهاجرپذیری را هم روی میز داشت. با توجه به اینکه مهاجرپذیری پدیده‌ای است که چالش‌های بسیاری را در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی امنیتی به دنبال می‌آورد، گزینه اول یعنی افزایش فرزندآوری راهکار مناسبتری است.

ایجاد محیط های دوستدار سالمند

با توجه به اینکه تاکنون در کشور، محیط متناسب سازی شده و دارای خدمات پشتیبان جهت حفظ و ارتقاء سلامت و کیفیت زندگی سالمندان ایجاد نشده است. بلکه صرفاً آسایشگاه ها و مراکز نگهداری از سالمندان وابسته، آن هم با شرایط غیر استاندارد در منازل مسکونی تبدیل کاربری یافته ایجاد شده اند. بنابراین نگرش جامعه به مراکز نگهداری سالمندان منفی است.

می‌توان با انعطاف‌پذیری فکری و ایجاد محیط دوستدار سالمند، مراکز خدمات سالمندی را از مکانی غم‌انگیز برای سالمند و شرم‌آور برای خانواده، به مکانی خوش و تأمین‌کننده نیازهای واقعی فرد بدل کرد. طراحی شبه‌خانه در مراکز خدمات سالمندی، می‌تواند به احساس امنیت و کنترل بیشتر ساکنان بر تجربیات اجتماعی آنها کمک کند.  با ایجاد حس تعلق مکانی و توسعه روابط اجتماعی، سالمند از حس سرخوردگی و افسردگی ناشی از جدایی خانواده و عزیزان دور خواهد شد.

ارائه خدمات روزانه در مراکز تخصصی و خدمات در منزل به حفظ و افزایش دوره زندگی مستقل سالمندان یا حضورآنان در بستر خانواده کمک نماید. ظرفیت بالای پذیرش در مراکز خدمات سالمندی می تواند با سرشکن کردن هزینه های مراقبت و سایر خدمات نقش بسزایی در کاهش هزینه خدمات سالمندی داشته باشد.