مقدمه

جمعیت سالمندان ایرانی، با سرعتی بیشتر از سرعت رشد آسیا و دنیا، در حال افزایش است. افزایش جمعیت سالمندان فرصت بسیار مناسبی برای جامعه ما است. زیرا جامعه تعداد بیشتری افراد باتجربه و خردمند را خواهد داشت، که دستاوردی مثبت برای کشور است. از سویی، فرایند سالمندی، مستقیماً منجر به بیماری نمیشود. اما در افراد سالمند معمولاً در اثر گذشت زمان و سبک زندگی نادرست افراد در این دوران، خطر ابتلا به انواع بیماریها و مرگ و میر افزایش می یابد. لذا لازم است که در یک همکاری بین بخشی و برنامه ریزی مناسب برای مشارکت، سلامت، استقلال و توانمندسازی سالمندان در سالهای باقیمانده عمر، در یک فرصت برابر با سایر گروههای سنی، تلاش کنیم. در غیر این صورت سالخوردگی جمعیت به تهدیدی جدی برای کشور تبدیل خواهد شد.

با تلاش مدیران، سیاستگذاران، متخصصان و کارشناسان بخشهای مختلف، سند ملی سالمندان کشور تهیه شد. اولین سند ملی سالمندان ایران با هدف پاسخ هماهنگ به چالشها و فرصتهای ناشی از سالخوردگی جمعیت ایران، برای رسیدن به بهترین نتیجه، برای همه ایرانیان، تهیه شده است.

چشم‌انداز سند ملی سالمندان کشور

در راســتای قانون اساســی جمهوری اســلامی ایران، ســند چشــم انداز 1404، سیاســت های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه ســلامت و سیاســت های کلی «جمعیت» در چشــم انداز آینده، ما بــه دنبال جامعه ای بــا نــگاه مثبت و بر اســاس برابری، اســتقلال، مشــارکت، حمایت، امنیت، اهمیت دادن و ســلامت جســمی، روانــی، اجتماعــی و معنــوی و در واقع ســالمندی ســالم و فعــال توأم با منزلت همیشــگی برای ســالمندان هستیم.

برای رسیدن به این اهداف لازم است که با مشارکت خود سالمندان، خانواده ها، مراقبین، داوطلبین، سمن ها، خیرین و همکاریهای بین بخشی، ضمن تقویت امکانات موجود و تأکید بر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی که همیشه احترام و توجه به سالمندان از ارزش های والای آن بوده است، جامعه ای امن، متناسب و پاسخگو برای نیازهای متفاوت و متنوع سالمندان فراهم کنیم، به طوری که آنان با داشتن حق انتخاب، به زندگی با حداکثر کیفیت و استقلال ادامه دهند.

اهداف سند ملی سالمندی

این سند بعنوان چارچوبی برای هدایت سیاستگذاریها، برنامه ها و فعالیتهای آینده در امور سالمندان کشور تدوین شده است. سند شامل شش هدف اصلی است:

• ارتقای سطح فرهنگی جامعه در خصوص پدیده سالمندی؛
• توانمندسازی سالمندان؛
• حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان؛
• تقویت حمایتهای اجتماعی برای ارتقاء سرمایه اجتماعی؛
• توسعه زیرساختهای مورد نیاز در امور سالمندی؛
• تامین منابع مالی پایدار برای نظام حمایتی از سالمندان

برای هر هدف در سند، راهبردها و سیاستهای اجرایی تعیین شده است. برای عملیاتی شدن سند لازم است با همکاری دستگاههای عضو شورای ملی سالمندان کشور برنامه عملیاتی و نظام پایش و ارزشیابی تدوین شود.

رویکردهای سند ملی سالمندی

• تکریم و احترام به سالمند

تکریم و احترام به سالمند بخشی از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی کشور ما است. بنابراین با توجه به تغییرات فرهنگی اجتماعی جامعه لازم است که ارتقای سطح فرهنگی جامعه در خصوص پدیده سالمندی در اولویت قرار گیرد. در این راستا میتوان با استفاده از ظرفیتهای رسانه ها در راستای احیا و ارتقاء منزلت سالمندان و بهره مندی از توان دستگاههای اجرایی و ظرفیتهای بخش خصوصی، تعاونی و سازمانهای مردم نهاد، در راستای احیا و ارتقاء منزلت سالمندان، شاهد وجود دیدگاه مثبت به سالمندی در جامعه باشیم.

• توانمندسازی سالمندان

از دیگر اهداف مهم این سند توانمندسازی سالمندان است. این مهم از طریق آموزش و یادگیری مادام ِ العمر مهارت آموزی فرد و مراقبین سالمندان، ایجاد و توسعه محیطهای توانمندساز و توسعه مشارکت اجتماعی سالمندان، قابل دستیابی است. ترویج تکنولوژیهای جدید برای آموزش سالمندان، تلاش در جهت سوادآموزی سالمندان و آگاهسازی آنها از حقوق خود، میتواند در توانمندسازی سالمندان ایرانی، نقش مهمی داشته باشد.

نرخ قابل توجه بی سوادی در سالمندان کشور در حال حاضر و عدم آشنایی کافی ایشان با تکنولوژیهای جدید می تواند منجر به جدایی سالمند از جامعه و انزوای او شود. ایجاد و توسعه محیطهای توانمندساز از طریق ترویج و حمایت از سیاستهای محیط دوستدار سالمند و افزایش دسترسی سالمندان به خدمات مورد نیاز به ویژه در بخش سلامتی و رفاهی میتواند نقش مهمی در توانمندسازی سالمندان داشته باشد.

در راستای توسعه مشارکت اجتماعی سالمندان، میتوان از طریق مشارکت سالمندان در سیاستگذاری، برنامه ریزی و اجرای برنامه ها و تصمیم گیری های مربوط به سالمندان در امور خودشان، حمایت از تشکلهای سالمندان، تبیین برنامه های آمادگی بازنشستگی، بازنگری سن بازنشستگی، آمایش فضای کسب و کار و فعالیتهای داوطلبانه، تعیین ظرفیتهای بالقوه سالمندان برای اشتغال، ایجاد دسترسی به مشاوره اشتغال سالمندان، بسترسازی برای ایجاد فضاهای کسب و کار مبتنی بر مهارت، بدون توجه به سن، تأکید بر مهارت آموزی سالمندان، ایجاد هماهنگی و تعادل بین نسلی در محیطهای کار، دسترسی به تسهیلات مالی، حمایت از فضای ارائه خدمات و محصولات تولیدی سالمندان و ایمنی و امنیت محیط کار، اقدام نمود.

• حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان

با افزایش جمعیت سالمندان، ما شاهد تغییر الگوی بیماریها و ناتوانیها هستیم. در این سند برای حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان، می توان از طریق توسعه کمی و کیفی اقدامات پیشگیرانه، درمانی و توانبخشی برای سالمندان اقدام کرد. درباره برنامه های پیشگیری، تأکید بر خودمراقبتی، تقویت و ادغام خدمات پیشگیرانه در نظام شبکه، افزایش دسترسی سالمندان به اقدامات پیشگیرانه سلامت، ترویج سبک زندگی سالم در تمامی دوره های سنی و جلب مشارکت بخش غیردولتی در اقدامات پیشگیرانه، می تواند نقش به سزایی داشته باشد.

برای ارتقاء “خدمات درمانی،” تأکید بر ارائه آن در محل زندگی، جلب مشارکت بخش غیردولتی در ارائه آن، استفاده از فناوریهای نوین برای بهبود کمیت و کیفیت ارائه آن و غربالگری بیماریها و مشکلات شایع سالمندی میتواند مؤثر باشد. با جلب مشارکت بخش غیردولتی در ارائه “خدمات توانبخشی” و تأکید بر ارائه آن در محل زندگی، توسعه کمی و کیفی مراکز ارائه آن و بهبود دسترسی به تجهیزات پزشکی و کمکی نوین در مراقبت از سالمندان، می توان به ارتقاء خدمات توانبخشی در سالمندان کمک کرد.

در جهت توسعه کمی و کیفی خدمات سلامت معنوی و معناداری زندگی سالمندان میتوان با فرهنگسازی و تولید دانش بومی سلامت معنوی در سالمندی با مشارکت فعال همه گروههای مرجع (حوزه و دانشگاه)؛ حمایت از خدمات مشاورهای و آموزشی سلامت معنوی و معناداری زندگی؛ ادغام مفاهیم بومی شده سلامت معنوی و معناداری زندگی در مراقبتهای بهداشتی، درمانی و توانبخشی سالمندان به تعالی سالمندی جامعه کمک نمود.

• تقویت حمایت های اجتماعی از سالمندان

تقویت حمایتهای اجتماعی برای ارتقاء سرمایه اجتماعی از دیگر اهداف این سند است که از طریق تأمین معیشت و خدمات مالی به سالمندان، توسعه و تقویت خدمات نگهداری از سالمندان نیازمند مراقبت و حمایت از توسعه خدمات اجتماعی، دینی، معنوی، فرهنگی، هنری، ورزشی، تفریحی و سیاحتی سالمندان قابل دستیابی است.

اگر چه در این سند در راستای حفظ و تقویت فرهنگ ایرانی ـ اسلامی کشور ایران، سعی بر زندگی سالمندان در خانه خود و در کنار خانواده و جامعه است، ولی لازم است انواع مدلهای مراقبت برای سالمندان، در جامعه فراهم باشد. برای سیاستگذاری در راستای تأمین معیشت و خدمات مالی به سالمندان، میتوان از طریق اولویت بندی گروههای مختلف جمعیت سالمند، برقراری یارانه برای سالمندان نیازمند، تأمین حداقل حقوق و دستمزد برای سالمندان، برقراری تخفیفات در برخورداری از خدمات عمومی و حمایت از خدمات مشاورهای مالی سالمندان، اقدام کرد.

توسعه و تقویت خدمات نگهداری از سالمندان از راهبردهای این سند است، که نیاز به سیاستگذاری بر اساس تبیین انواع مدلهای مراقبتی از سالمندان، اصلاح مدلهای مراقبتی موجود از سالمندان، ایجاد و حمایت از مدلهای کارآمد مراقبتی متناسب با نیاز سالمندان، ترویج و حمایت از مدلهای مراقبت در منزل از سالمندان مبتنی بر خانواده و مراقبین غیررسمی، آموزش مراقبین رسمی و غیررسمی سالمندان و حمایت بیمهای از انواع مدلهای مراقبت از سالمندان دارد. حمایت از توسعه خدمات اجتماعی، دینی، معنوی، فرهنگی، هنری، ورزشی، تفریحی و سیاحتی سالمندان؛ با ساماندهی و تقویت برنامهها و فعالیتهای فوق و از طریق توسعه زیرساختها؛ مدلسازی، شبکه سازی و توسعه سمنهای ارائه دهنده این خدمات به ویژه خیریه و داوطلب؛ اطلاع رسانی و تسهیل دسترسی به خدمات مذکور؛ توسعه و مناسب سازی برنامه ها با رویکرد جامعه محور برای سالمندان؛ حمایت از (رویدادها، جشنوارهها و مسابقات مرتبط) و تهیه و تولید محتوا و محصولات تخصصی میسر می گردد.

• توسعه زیرساختهای مورد نیاز در امور سالمندی

توسعه زیرساختهای مورد نیاز در امور سالمندی از اهداف بسیار مهم سند ملی سالمندان کشور است. این امر از طریق تأمین سرمایه انسانی مورد نیاز، توسعه فناوری در خدماترسانی به سالمندان، مدیریت اطلاعات و آمار سالمندان و نهادسازی در حوزه سالمندی قابل دستیابی است.

برای تأمین سرمایه انسانی مورد نیاز میتوان از طریق سیاستگذاری در راستای تربیت نیروی انسانی متخصص مبتنی بر نیاز سالمندان، حمایت از پژوهشهای کاربردی در خصوص مسائل مرتبط با سالمندی، جلب مشارکت سازمانهای مردم نهاد و خیرین در امور سالمندی، نهادینه سازی همکاری بین بخشی در قالب کمیته های استانی و شهرستانی و تصمیمسازی مبتنی بر شواهد در قالب ساختار محیطی (از پایین به بالا) اقدام کرد.

توسعه فناوری در خدمات رسانی به سالمندان از طریق حمایت از پژوهشهای توسعهای و ارزیابی فناوری در رابطه با سالمندان، توسعه استفاده از فناوریهای نوین در مراقبت از سالمندان، استفاده از فناوری جهت توسعه خدمات برای سالمندان، تبیین و فراهمسازی سازوکارهای بکارگیری فناوری برای سالمندان و حمایت از استفاده از فناوری در آموزش موضوعات سالمندی، میتواند بسیار سودمند باشد. مدیریت اطلاعات و آمار سالمندان از زیرساختهای بسیار مهم است که نیاز به سیاستگذاریهای اجرایی در راستای تبیین سازوکار تشکیل بانکهای اطلاعاتی سالمندان مبتنی بر نیاز، تبیین مدلهای تحلیل دادهها، تمرکز اطلاعات و آمار سالمندی و سیاستگذاری و برنامهریزی مبتنی بر شواهد دارد. نهادسازی در حوزه ی سالمندی از طریق بازنگری قوانین و مقررات از راهبردهای ضروری این سند است.

• تامین منابع مالی پایدار برای نظام حمایتی از سالمندان

آخرین هدف این سند، که بسیار حائز اهمیت است تامین منابع مالی پایدار برای نظام حمایتی از سالمندان با راهبردهای تامین منابع مالی مورد نیاز برای اجرای سند و خدمات حوزه سالمندی، تخصیص عادلانه و بهینه منابع مالی و کاهش پرداخت از جیب در برخورداری سالمندان از خدمات مورد نیاز به ویژه، سلامت و رفاه است.

تأمین منابع مالی پایدار برای سالمندان، نیاز به سیاستگذاری در راستای اختصاص درصدی از مالیات بر ارزش افزوده به نظام سالمندی، استفاده از منابع هدفمندی یارانه ها برای نظام سالمندی و اختصاص درصدی از مالیات کالاهای آسیب رسان به نظام سالمندی دارد. تخصیص عادلانه و بهینه منابع مالی از طریق استفاده از نظام بیمه ای کارآمد و متناسب؛ استفاده از ظرفیتهای سازمانهای مردم نهاد و خیرین؛ مدیریت بهینه منابع و مصارف به ویژه در صندوقهای بازنشستگی؛ شناسایی، استحقاق سنجی و دهکب ندی گروه هدف؛ اتخاذ رویکردهای بهینه ساز مصارف منابع مالی مانند: تقدم پیشگیری و غربالگری، تمرکز بر توانمندسازی و مهارت آموزی، محرومیت زدایی و حمایت از اقشار آسیب پذیر، بازنگری در قوانین بیمه ای و بازنشستگی و … ممکن می گردد.

کاهش پرداخت از جیب در برخورداری سالمندان از خدمات مورد نیاز به ویژه سلامت و رفاه از طریق افزایش کمی و کیفی خدمات تحت پوشش بیمه پایه، تکمیلی و مراقبتی سالمندان قابل دستیابی است. همچنین افزایش مستمری از طریق پوشش بیمه تکمیلی بازنشستگی و حمایت از نظام پرداخت هوشمند یارانه (مستمری) در خصوص ارتقا کیفیت زندگی و منزلت سالمندان به کاهش پرداخت از جیب منجر می شود.