امروزه در جوامع پیشرفته، برای حفظ شأن سالمندان و تکریم آنان، عنوان «شهروند ارشد» را برای افراد سالمند در نظر می‌گیرند. این تکریم از آن‌ جهت است که سالمندان به این باور برسند که هنوز در محور تصمیم‌گیری هستند و در جامعه نقش پررنگی را ایفا می‌کنند. فرهنگ ایرانی-اسلامی نیز تکریم سالمندان و بزرگترها را توصیه می کند. این فرهنگ، سالمندی را به صورت کمال، حکمت، خردمندي و فرزانگی تلقی می کند و موهاي سپید، پشت خمیده، دست هاي چروك (نشانه تجربه)، را محور انتقال و پاسداری از فرهنگ گذشته محسوب می نماید.

جایگاه سالمندان در فرهنگ اسلامی

دین اسلام نسبت به رعایت حقوق سالمندان سفارش و تاکید فراوانی کرده است. قرآن کریم بارها در این خصوص به ادب، نیکی و احسان سفارش کرده به ویژه در مورد پدر و مادر که حق عظیمی بر گردن فرزندان خود دارند. خداوند در سوره اسرا می فرماید: «و خدای تو حكم فرموده كه جز او هیچكس را نپرستید و در حق پدر و مادر، نیكی كنید و چنان كه هر دو یا یكی از آن ها سالمند شوند و موجب رنج و زحمت شما باشند مواظب باشید كلمه ای مگویید كه رنجیده خاطر شوند و كمترین آزار به آنها مرسانید. با ایشان به اِكرام و احترام سخن گویید و همیشه پر و بال تواضع و تكریم را با كمال مهربانی نزدشان بگسترانید (سوره اسرا، آیه 23 و 24).

قرآن کریم، اقدام فرزندان یعقوب برای رهایی برادرشان بنیامین از زندان عزیز مصر را به عنوان نمونه‌ای از احترام فرهنگ آن زمانه به سالمندان مطرح می‌کند. آنان گفتند؛ ای عزیز! او پدری سالمند دارد. یکی از ما را به جای وی بگیر(بازداشت کن). آنان خواستند با حرمتی که سالمندان نزد دیگران دارند، آن را وسیله قرار دهند تا برادرشان را آزاد یا دیگری را جایگزین وی سازند (سوره یوسف، آیه ۷۸)

جایگاه سالمندان در سیره پیامبر اسلام (ص)

رسول خدا (ص) درباره تکریم سالمندان فرمود: «سالمندان را بزرگ و محترم بدارید زیرا احترام به آنان به منزله احترام به مقام الهی است». پیامبر اسلام (ص) در حدیثی دیگر می فرمایند: «وجود سالمندان بین شما باعث افزایش رحمت و لطف پروردگار و گسترش نعمتهای الهی بر شماست». در حدیثی دیگر پیامبر (ص) فرمودند که احترام به سالمندان امت من احترام به من است.‌ همچنین پیامبر اکرم (ص) وجود سالمندان بین مردن را عامل افزایش رحمت و لطف پروردگار و گسترش نعمت‌های الهی می دانند. ایشان، احترام گذاشتن به مسلمان مو سفید و سالمند را تجلیل از خدا قلمداد می فرمایند و اشاره می کنند از ما نیست کسی که بزرگسال را احترام نکند. پیامبر اکرم (ص) بزرگان و پیران اقوام را مورد احترام ویژه قرار می‌داد و آنان را در صدر می‌نشاند و همگان را به حفظ حرمت و نیکی به بزرگان فرا می‌خواند.

جایگاه سالمندان در سیره امامان (ع)

امام علی (ع) درباره مقام سالمندان فرموده‌اند: «وقار پیری، نزد من دوست داشتنی‌تر از نشاط جوانی است». ایشان در وصیت خود به امام حسن (س) می‌فرمایند: «با خردسالان خانواده‌ات مهربان باش و پیرانشان را بزرگ شمار». ابراهیم بن شعیب می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم پدرم بسیار پیر و سالخورده و ناتوان است. هر گاه حاجتى داشته باشد، او را بر مى‌دارم و بر دوش می‌کشم. حضرت فرمود: «اگر بتوانى عهده‌دار کارهای او شوی، چنین کن. حتی با دستانت لقمه در دهانش بگذار که فردای قیامت، برای تو سپرى در برابر آتش قیامت خواهد شد».

امام سجاد(علیه السلام) در رساله حقوق، درباره رعایت حق سالمندان اینگونه سفارش کرده است: «حق سالمند این است که حرمت پیری‌اش را پاس بداری. اجلالش کنی و او را مقدم بداری. در اختلافات خصمانه با او روبه‌رو نشوی و در راه رفتن بر او سبقت نگیری. پیشاپیش او راه نروی و نادانش نشماری. اگر رفتار جاهلانه‌ای داشت، تحملش کنی و به مقتضای سوابق مسلمانی و سالمندی احترامش کنی که حق سن و سال نیز چون حق اسلام است».

جایگاه سالمندان در فرهنگ ایرانی

بسیاری از شاعران و بزرگان ادبیات فارسی، سال‌های پایان عمر و سالمندی را دستمایه شعر خود قرار دادند. فرد سالمند به دلیل فاصله گرفتن از دوران جوانی‌ و شادابی، افسرده و دلگیر بوده و از دوران گذشته با افسوس یاد می‌کند. فرد سالمند و جامعه به گونه‌ای عمل می کنند که از تعامل‌های سالمند و جامعه به تدریج کاسته می شود. در این شرایط فرد سالمند در نهایت از جامعه بریده و خود را برای مرگ آماده می سازد. رهی معیری در این باره  چنین می سراید:

موی سپید را فلکم رایگان نداد     این رشته را به نقد جوانی‌ خریده‌ام

حافظ شیرازی در بیتی می گوید:

من پیر ماه و سال نیم، یار بی‌ وفاست     بر من چو عمر می‌گذرد پیر از آن شدم

در رویکردی دیگر، سالمندی نشانه تجربه، پختگی و خردمندی است. سنایی در این مورد این چنین می سراید:

جز بتدبیر پیر کار مکن                                   پیر دانش نه پیر چرخ کهن

به طور کلی‌ در ادبیات فارسی، تعابیر مختلفی برای مفهوم سالمندی وجود دارد. برداشت مثبت از پدیده سالمندی در ادبیات فارسی، تجربه، خردمندی و پختگی فرد سالمند است که می تواند چراغ راه دیگران در مسیر زندگی‌ باشد. اگر چه ادبیات فارسی‌ حاوی تعابیر منفی‌ از سالمندی با تاکید بر ضعف و ناتوانی‌ است، اما در اکثر موارد بر کارآمدی فرد سالمند تاکید کرده است.